Η απαγωγή της τεχνολογίας
Αναρωτούμενοι για τις συνθήκες επιβολής του παρόντος οικονομικοκοινωνικού νεοφιλελεύθερου καπιταλιστικού συστήματος, μία απάντηση που συναντάμε συχνά είναι η συστηματική έως επιστημονική χρήση των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Μία λιγότερο συζητημένη παράμετρος είναι η πλήρης ενσωμάτωση της τεχνολογίας και των μηχανισμών παραγωγής τεχνικής γνώσης στο παρόν καθεστώς.
Η θεώρηση της τεχνολογίας είτε υπό τον όρο "βιομηχανική επανάσταση" είτε υπό τον όρο "αυτοματοποίηση" είναι βέβαια παρούσα στην επιχειρηματολογία οποιασδήποτε αριστερής συνιστώσας κι έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλαπλών αναλύσεων. Ωστόσο φαίνεται ότι γενικά έχει υποτιμηθεί η σημασία των φορέων παραγωγής τεχνολογίας για κάθε προσπάθεια τερματισμού του φαύλου κύκλου μεταξύ της οικονομικής ελίτ - των μέσων μαζικής ενημέρωσης - της δημιουργίας μιας πολιτικά και ηθικά αναλφάβητης μάζας.
Προσπαθώντας να εξηγήσει αυτόν τον φαύλο κύκλο το παρόν κείμενο παρουσιάζει την εκμετάλλευση της τεχνολογίας ως τον κεντρικό πυλώνα της οικονομικής δικτατορίας που βιώνουμε.
Η απαγωγή
Η βιομηχανική επανάσταση είναι αδιαμφισβήτητα η γενέτειρα του σύγχρονου καπιταλισμού και οι συνθήκες που προέκυψαν μέσα από αυτήν αποτέλεσαν υπόβαθρο και πλαίσιο για πλήθος πολιτικοκοινωνικών αναλύσεων. Βέβαια, ούτε η αρχή της βιομηχανικής επανάστασης αλλά ούτε και οι σύγχρονες εξελίξεις στους τομείς της αυτοματοποίησης και της υψηλής τεχνολογίας είναι κάποιο είδος φυσικών φαινομένων. Πίσω από εκείνα τα τεχνολογικά επιτεύγματα που θα μπορούσαν να απελευθερώσουν τον άνθρωπο από τα δεσμά του χειρωνακτικού μόχθου κρύβονται συγκεκριμένα πρόσωπα και πολλές εργατοώρες έρευνας και εξέλιξης. Κρύβεται μια τάξη για την οποία λίγες αναλύσεις έχουνε γίνει αναλογικά με την σπουδαιότητα του ρόλου της. Αυτήν είναι η τάξη των μηχανικών κι επιστημόνων, την οποία κατάφερε ο καπιταλισμός να ενσωματώσει στο οικοδόμημά του, καταφέρνοντας έτσι να αποκτήσει και τον πλήρη έλεγχο του αποτελέσματος της εργασίας της, δηλαδή του συνόλου της σύγχρονης τεχνολογίας.
Είναι γεγονός ότι σήμερα ο καπιταλισμός έχει στα χέρια του το σύνολο των φυσικών πόρων. Οι φυσικοί πόροι είναι όμως μόνο το ένα από τα δυο συστατικά που θα έπρεπε να λάβει κανείς υπόψιν σε μία οικονομικοπολιτική ανάλυση. Το δεύτερο συστατικό είναι αυτονόητα η τεχνολογία, το πως δηλαδή μετατρέπονται αυτοί οι φυσικοί πόροι σε χρήσιμα ή άχρηστα προϊόντα. Ένας λόγος για τον οποίο ο καπιταλισμός κατάφερε να αποκτήσει τελικά τον πλήρη έλεγχο των φυσικών πόρων είναι ότι κατάφερε να διατηρήσει τον έλεγχο επί της τεχνολογίας, δηλαδή επί των ανθρώπων που παράγουν την τεχνική γνώση.
Σήμερα η πλειοψηφία αυτών των ανθρώπων εξακολουθούν να βιώνουν μια σχετική θαλπωρή στην αγκαλιά του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Ανταμείβονται σχετικά καλά για την υπεραξία που παράγουν. Αδυνατούν όμως να αναγνωρίσουν ότι το προϊόν της εργασίας τους έχει πολλαπλάσια αξία κι ότι παραδίδοντας τον έλεγχό του στα χέρια μίας συγκεκριμένης οικονομικής ελίτ, εκχωρούν τεράστια πολιτική εξουσία.
Η εξουσία αυτή μπορεί να συνοψισθεί ως εξής και νομίζω πως είναι σημαντικό να την αναγνωρίσουμε: “ο σύγχρονος καπιταλισμός έχει τεχνικά την δυνατότητα να καλύψει όλες τις υλικές ανθρώπινες ανάγκες με ελάχιστες απαιτήσεις σε εργατοώρες”. Το γεγονός ότι δεν το κάνει έχει να κάνει με την πολυσυζητημένη κανιβαλιστική του φύση αλλά σε καθαρά τεχνικό επίπεδο οφείλουμε να του αναγνωρίσουμε αυτήν την δυνατότητα. Όσο οι μηχανικοί κι επιστήμονες που είναι οι κύριοι συντελεστές αυτής της δυνατότητας νιώθουν ταυτισμένοι με το νεοφιλελεύθερο καπιταλιστικό σύστημα δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε ότι η δυνατότητα απελευθέρωσης του ανθρώπου από τον χειρωνακτικό μόχθο είναι στα χέρια του καπιταλιστικού συστήματος.
Σε τελική ανάλυση όσο η τάξη των φαινομενικά απολιτικών τεχνοκρατών δεν συμμετέχει στην προετοιμασία και υλοποίηση μιας επαναστατικής προοπτικής, το ερώτημα της επανάστασης θα ταυτίζεται με το δίλημμα του εγκλωβισμού στον καπιταλισμό ή της επιστροφής στον χειρωνακτικό μόχθο.
Ο βοηθητικός ρόλος των ΜΜΕ
Σχεδόν το σύνολο της αριστεράς έχει εμπεδώσει σε σημαντικό βαθμό τον ρόλο και τον τρόπο λειτουργίας των μέσων μαζικής ενημέρωσης στην επιβολή του παρόντος οικονομικοκοινωνικού μοντέλου. Εξάλλου η εκμετάλλευσή τους από τον νεοφιλελευθερισμό γίνεται ιδιαίτερα σήμερα με τόσο απροκάλυπτο τρόπο όσο ποτέ. Παρόλ' αυτά το μεγαλύτερο μέρος του συνολικού πληθυσμού παραμένει όμηρο των μέσων μαζικής ενημέρωσης αδυνατώντας να κατανοήσει τα επιχειρήματα και να πειστεί από τις προειδοποιήσεις της αριστεράς.
Είναι όμως ο πολιτικά αμέτοχος κόσμος απλώς έρμαιο των μέσων μαζικής ενημέρωσης; Για ποιον λόγο έχουν τα μέσα αυτά τόση επίδραση πάνω του; Είναι απλώς τόσο τέλεια η μηχανή χειραγώγησης που χρησιμοποιείται η μήπως υπάρχει κάποιος βαθύτερος δεσμός μεταξύ της πλειοψηφίας του πολιτικά αδιάφορου κόσμου και της οικονομικής ελίτ που αποτελεί το στρατόπεδο του νεοφιλελευθερισμού;
Η κατάσταση στην Ελλάδα τον τελευταίο χρόνο μας διδάσκει πως είναι δυνατόν να υποταχθεί ακόμα κι ένας από τους πλέον αντιδραστικούς πληθυσμούς της Ευρώπης. Οι μειώσεις των συντάξεων, οι αυξήσεις των ορίων συνταξιοδοτήσεων, οι μειώσεις μισθών, οι αυξήσεις στην φορολογία, η κατάργηση εργασιακών δικαιωμάτων... είναι αλλαγές που αφορούν την συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού. Ωστόσο αυτοί που αντιδρούν έμπρακτα δεν είναι παρά μια σχετικά μικρή μειοψηφία. Όσο πολιτικά αναλφάβητο κι αδιάφορο κι αν έχει καταστεί το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου το αναμενόμενο θα ήταν να ξεσηκωθεί και να αντιδράσει μπροστά σε μία επίθεση αυτής της έκτασης.
Αυτό το πολιτικά αμέτοχο τμήμα του πληθυσμού έχει όμως ένα είδος αισθητηρίου που είναι αρκετά ατροφικό στην αριστερά. Ένα αισθητήριο που του λέει ότι αυτός που έχει στα χέρια του την καθημερινότητά του είναι αυτός που έχει τον έλεγχο της τεχνολογίας. Όταν έρχεται η στιγμή να διαλέξει μεταξύ της επανάστασης και του συμβιβασμού στον νεοφιλελευθερισμό, μένει συχνά προσκολλημένο στον δεύτερο γιατί ξέρει ότι:
– τα μακαρόνια και το ρύζι που αγοράζει του τα παρέχει μία εταιρεία που συμμετέχει στο καζίνο του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού (βλ. χρηματιστήριο)
– δουλεύει σε μια εταιρεία ή για ένα κράτος που συμμετέχει στο ίδιο καζίνο
– αν αρρωστήσει θα πάει σε νοσοκομεία όπου τα μηχανήματα και τα φάρμακα έχουν παραχθεί από εταιρείες που παίζουν στο ίδιο καζίνο
– όταν θέλει να φτιάξει ένα σπίτι θα πάει να αγοράσει υλικά και συσκευές από εταιρείες του ίδιου καζίνο
– η λίγη σύνταξη που θα πάρει στα ίδια καζίνο έχει επενδυθεί για να μην την κάνει ο πληθωρισμός ακόμα πιο λίγη
– το αυτοκίνητο που οδηγεί μέσω αυτού του καζίνο αναπτύχθηκε και κατασκευάστηκε
– το iphone που χρησιμοποιεί...
– οι κρέμες προσώπου και κυτταρίτιδας που χρησιμοποιεί...
– οι ταινίες με καλούς και κακούς που βλέπει...
καθώς και αμέτρητες άλλες είτε πραγματικές είτε πλασματικές του ανάγκες.
Ο ρόλος των μέσων μαζικής ενημέρωσης είναι αφενός να αυξήσουν το ποσοστό των πλασματικών αναγκών, αφετέρου να πείσουν τον μέσο ακροατή ότι όλα αυτά ή κάποια από αυτά δεν αξίζει να τα ρισκάρει επειδή π.χ. έχασε το 20-30% της αγοραστικής του δύναμης από την μία μέρα στην άλλη. Επιπλέον φροντίζουν να τον καταστήσουν διανοητικά ανίκανο να παράγει όλα τα παραπάνω χωρίς την συμμετοχή των πολυεθνικών και συνεπώς της οικονομικής ελίτ από πίσω τους. Πέραν όμως από την χειραγώγηση του κόσμου υπάρχει και κάτι πραγματικό, το γεγονός ότι εκατομμύρια επιστήμονες και μηχανικοί πείστηκαν να εκχωρήσουν στον παραδοσιακό και τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό αυτήν την τρομερή δύναμη που λέγεται τεχνολογία. Σε αυτήν την περίπτωση η τεχνολογία λοιπόν είναι το καρότο με το οποίο κατευθύνει σήμερα ο νεοφιλελευθερισμός τις μάζες. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης σε βοηθητικό ρόλο φροντίζουν ώστε να μην αποσπαστεί η προσοχή του χειραγωγούμενου από έννοιες όπως αλληλεγγύη, δικαιοσύνη, σεβασμός, αυτοοργάνωση, αξιοπρέπεια.
Μερικές συνέπειες
Η σημαντικότερη συνέπεια της απόλυτης υποταγής της τεχνολογίας στο υπάρχον καθεστώς έγκειται στο γεγονός ότι η ελευθερογόνος δύναμή της να απαλλάξει τον άνθρωπο από τον χειρωνακτικό μόχθο, μέσα στο πλαίσιο του καπιταλισμού μεταφράζεται σε δυνατότητα δημιουργίας ανεργίας. Ανεργία που με την σειρά της γίνεται βασικός μοχλός πίεσης του νεοφιλελεύθερου καθεστώτος προς την κοινωνία. Γίνεται βασικός μοχλός επιβολής του συγκεκριμένου οικονομικοπολιτικού μοντέλου που την δημιουργεί.
Επιπλέον, η παραγωγική ισχύς που παρέχει στον καπιταλισμό η κυριαρχία του επί της τεχνολογίας και των φυσικών πόρων αποτελεί την μαγιά για την παρασκευή αυτού του συνονθυλεύματος πλασματικής οικονομίας που έχει σήμερα επισκιάσει την πραγματική οικονομία της παραγωγής και της κάλυψης των ουσιαστικών υλικών αναγκών. Κατ' αυτόν τον τρόπο αποπροσανατολίζεται η συνολική οικονομική και πολιτική δραστηριότητα από τις πραγματικές ανάγκες και την ορθολογική τους κάλυψη.
Η αριστερά και η επανάσταση
Ποιες είναι όμως οι προτάσεις της αριστεράς σε σχέση με την κατοχή της τεχνολογίας; Σε ποια φάση της επανάστασης θέλουμε να ασχοληθούμε με αυτό το πρόβλημα; Πιστεύουμε πως ένας γενικός ξεσηκωμός και η διάλυση του παρόντος συστήματος θα πρέπει να προηγηθούν της ενσωμάτωσης των τεχνοκρατών στο κίνημα; Για το στήσιμο ενός νέου δικαιότερου συστήματος είναι απαραίτητες μόνο πολιτικές γνώσεις; Πιστεύω ότι σε αυτό το στάδιο θα είναι εξίσου απαραίτητες τόσο οι πολιτικές ιδέες όσο και καθαρά τεχνικές γνώσεις.
Επίσης μπορεί να αναρωτηθεί κανείς, είναι καν δυνατόν να φτάσουμε ποτέ σε έναν γενικό ξεσηκωμό αν μια σημαντική μερίδα των μηχανικών κι επιστημόνων δεν συνειδητοποιήσει την πολιτική δύναμη της εργασίας της, δεν εναντιωθεί στο παρόν σύστημα και δεν υποστηρίξει το κίνημα; Πιστεύω ότι η πολιτικοποίηση των λεγόμενων τεχνοκρατών και η συμμετοχή τους στην προετοιμασία της ανατροπής του παρόντος καθεστώτος είναι βασικό κλειδί για την έξοδο από τον φαύλο κύκλο στον οποίο έχουμε περιέλθει.
Σύνοψη
– Είμαι καπιταλιστής, είμαι ικανός, μπορώ να εντοπίζω τον πιο αποδοτικό τρόπο να βγάλω κέρδος.
– Είσαι ιδιοφυΐα, χρησιμοποιώντας το μυαλό σου μπορείς να καλύψεις τις ανάγκες 100 ατόμων με εργατοώρες που αντιστοιχούν σε 5 άτομα. Σου λείπουν μόνο οι πόροι.
– Είναι ένας απλός άνθρωπος, με τα βίας καταφέρνει να καλύψει τις βασικές ανάγκες του εργαζόμενος όλη μέρα χειρονακτικά.
– Έρχομαι σε σένα και σου υπόσχομαι να αξιοποιήσω την ιδιοφυΐα σου προσφέροντάς σου τους πόρους που χρειάζεσαι και κάποια ανταλλάγματα.
– Με την υπεραξία που μου παράγεις πάω σε αυτόν και του λέω ότι δεν χρειάζεται να δουλεύει όλη μέρα κι ότι θα του δίνω εγώ να φάει αρκεί να δουλεύει για εμένα.
– Τον στέλνω σε σένα για να τον χρησιμοποιήσεις στην ιδιοφυή γραμμή παραγωγής σου.
– Του μαθαίνεις να πατάει ένα κουμπί.
– Ξεχνάει πως να ικανοποιεί τις βασικές του ανάγκες μόνος του, τώρα εξαρτάται από εσένα, τώρα εξαρτάται από εμένα.
– Τώρα που εξαρτάται από εμένα μπορώ να τον βάλω να κάνει ότι θέλω.
– Θα μπορούσα να τον στείλω να διαβάσει, να μορφωθεί, να βοηθήσει αυτούς που έχουν ανάγκη, έτσι κι αλλιώς οι εργατοώρες μας περισσεύουν.
– Μα τι σόι καπιταλιστής θα ήμουν; Κατ' αυτόν τον τρόπο κινδυνεύουμε να γίνουμε όλοι ίσοι. Μα εγώ το κέρδος το θέλω ακριβώς για να μην είμαστε ίσοι. Αυτός είναι ο ορισμός του κέρδους.
– Θα πρέπει να του βρω μια δουλειά σαν του Σίσυφου. Να δουλεύει περισσότερο απ' ότι όταν έβγαζε το ψωμί του μόνος του.
– Τον βάζω να σπάει πέτρες, τον στέλνω στον πόλεμο, τον κάνω υπάλληλο τράπεζας να μετρά άχρηστα χαρτάκια, τον κάνω διαφημιστή, σπάμερ της κοινωνίας, τον κάνω αστυνομικό, τον κάνω μακιγιέρ, τον κάνω αστρολόγο, τον κάνω ότι θέλω, δικός μου είναι, εσύ μου τον χάρισες.
– Ξέρεις κάτι; Είσαι ο καλύτερος φίλος μου.
– Ξέρεις κάτι; Αυτός πρέπει να είναι πολύ βλάκας που δεν προσπαθεί να σε πάρει με το μέρος του.
– Ξέρεις κάτι; Ούτε κι εσύ είσαι πολύ έξυπνος.
Κ.Π.